دختری با گوشواره مروارید - وبلاگ عینک با کلاس

به گزارش وبلاگ عینک با کلاس، برخلاف همه پرتره های تاریخ هنر که درباره یک فرد هستند، دختری با گوشواره مروارید اثر نقاش پرآوازه عصر طلایی هلند یوهانس ورمیِر درباره یک رابطه است؛ رابطه ای رازآمیز که در یک نگاه تجسم می یابد.

وی یک دوجین تابلو از زن هایی نقاشی کرد که در محیط زندگی مشغول کارهای روزمره هستند، اما در این اثر استثنایی با محو اشیاء و محیط، در فضایی خالی سیمای دختری را ترسیم کرد که با گردش ناگهانی سر با چشمانی کنجکاو ابتدا به نقاش و سپس به هر بیننده ای نگاه می نماید. چیزی از دختر جوان و نسبت او با هنرمند نمی دانیم؛ یک فیگور عام، مرموز و بی زمان. اما همین ناآشنایی وجه معناداری به نگاه صمیمی وی می بخشد. تابلو برای دو قرن ناپدید بود تا اوایل قرن بیستم که وارد موزه ای در شهر لاهه شد و در اواخر این قرن دختری با گوشواره مروارید عنوان گرفت، درحالی که چنین گوشواره بزرگی قطعاً نمی توانست مروارید بوده باشد و احتمالاً نوعی اسباب بازی است.

دختری با گوشواره مروارید، مشهورترین نقاشی ورمیِر و یکی از مطرح ترین آثار تاریخ هنر در ژانر پرتره است. این تابلوی 45 در 39 سانتی متری، به خاطر هویت رازآمیز و چهره معماگونه دختر، اغلب همچون یک رقیب، با شاهکار لئوناردو داوینچی مقایسه می گردد، تاجایی که گاه آن را مونالیزای شمال می خوانند. تفاوت اساسی این دو نگاره کلاسیک در ماهیت زن است؛ مونالیزا پرتره زنی معین است که اثر با نام او شناخته می گردد، لیکن اثر ورمیِر نه پرتره زنی خاص و نه تصویری جهانی از زن، بلکه ذاتأ پرتره ای است از یک رابطه با نگاهی به مراتب درگیرنماینده تر از مونالیزا. هر دو اثر ما را تحریک می نمایند که بارها برای درک عمیق تر به آنها برگردیم؛ برای کشف افسون یک لبخند در اولی و اسرار یک نگاه در دومی. دختری با گوشواره مروارید، اساساً یک پرتره نیست، بلکه تصویری است خیالی، و نه واقعی، که نقاشان کلاسیک هلندی آن را صورتک می نامیدند؛ تجسمی از تیپ یا ژست خاصی که در این مورد زنی جوان و زیباست. ورمیِر این تصویر را چنان استادانه نقاشی نموده که دختر به طرز عجیبی آشنا به نظر می رسد، اگرچه با ردای شرقی بر تن، دستاری بر سر و گوشواره مروارید، ظاهری غریب و نامانوس دارد.

یوهانس ورمیِر مانند همتایان رنسانسی اش استاد نور بود و از آن به جای خط برای خلق سطوح نرم استفاده می کرد. شاخص ترین جلوه این اثر نیز برق نور روی صورت است و درخشندگی گوشواره مروارید که به طرز خارق العاده ای تنها با چند ضربه قلم سریع کار شده است. در خوانشی انجیلی از اثر، روی برتافتن دختر از تاریکی هراسناک پشت سرش و چرخش بسوی روشنایی، نگاه به زندگی قبل از عزیمت به آغوش مرگ تعبیر شده است؛ احساس رهایی و اعتلاء به مفهوم فرار از ظلمت و تباهی بسوی نور و آگاهی. در این تعبیر اثر ورمیِر پرتره معصومیتی رویگردان از اشرافیت آلوده عصر باروک است. غمگینی غیرقابل اغماض در نگاه دختر، بیان انزجاری است از ظلم و تعدی علیه زنان. آنچه به این قرائت یاری می نماید سادگی پوشش دختر در فام های آبی و زرد طلایی است با یقه سفید، علیه فضایی سیاه که در بازسازی اخیر اثر معین شد در اصل سبزی تیره و عمیق بوده است. در کنتراست با این طیف رنگی آرام، لب های قرمز شدید، زنده و مرطوب باز شده است؛ جلوه ای غیرمتعارف در نقاشی کلاسیک. او قطعاً سخنی بر زبان دارد، همچنان که چهره آفتاب زده اش احساساتی گنگ را ابراز می نماید، اما سخن و احساس او چونان یک راز نامکشوف می ماند. ابهام در نگاه او باعث می گردد بارها به نقاشی بازگردیم تا به فهمی از آن برسیم. این رجعت برای رمزگشایی اثر به بازتولید مکرر آن در قالب نقاشی، رمان و فیلم منجر شده است. هرکدام از این برداشت ها روایت جدیدی از اثر را بیان می نمایند؛ امری که همواره لازمه یک شاهکار است.

*نویسنده و پژوهشگر تاریخ هنر