خبرنگاران در سوگ هنری که از آن می سرود - وبلاگ عینک با کلاس

به گزارش وبلاگ عینک با کلاس، تبریز-خبرنگاران- انصاف باید داد که نوشتن از مرگ و هجران تلخ است... و دشوارتر زمانی است که از خاموش شدن حنجرۀ استاد محمدرضا شجریان؛ خسرو آواز موسیقی اصیل ایران زمین، بنویسی ...

رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَیْنَا صَبْرًا. انصاف باید داد که نوشتن از مرگ و هجران تلخ است... و دشوارتر زمانی است که از خاموش شدن حنجرۀ استاد محمدرضا شجریان؛ خسرو آواز موسیقی اصیل ایران زمین، بنویسی، حنجره ای که گسترۀ صدایش به وسعت و عظمت فرهنگ و هنر ایران بود و گواه آن لحظه های آسمانی ماه میهمانی خدا و مناجات های افشاری اش بود... چاره ای جز تسلیم به خواسته خالق هستی نبوده و در تغییر مشیّت الهی از هیچ بنی بشری کاری ساخته نیست: فَإِذَا جَاءَ أَجَلُهُمْ لاَیستَأْخِرُونَ سَاعَةً وَلاَ یسْتَقْدِمُونَ(اعراف/34) چون اجل شان فرا رسد لحظه ای پس و پیش نخواهند شد.

سخن از اسطوره بی بدیل موسیقی آوازی ایران است که با کمندِ هنری اصیل، دل هر آن کس را که ذرّه ای ذوق داشت، ربوده بود. تلخی خبر غمبار درگذشت صدای همواره جاویدان این کهن مرز و بوم، شعری از شهریار ملک سخن را به خاطرم می آورد که در رثای استاد ابوالحسن صبا از یگانه استادان عظیم موسیقی اصیل ایران سروده است:

به غم انگیزترین نوحه بنالی ای دل / که دل انگیزترین نغمه سرا می میرد

مُردن مَرد هنرمند نه چندان درد است / این قضایی است که هر شاه و گدا می میرد

لیکن آن جا که غرض روی هنر پرده کشید / دین و دل می رمد و ذوق و ذکاء می میرد

حضور و زندگی بعضی از انسان ها، خاطره انگیز است و مولانا جلال الدین چه زیبا گفته است: کار مردان روشنی و گرمی است. بماند که در این ایّام، دوگانه ای عجیب ایجاد شده و پای سیاست نیز برای این هنرمند نامی نیز وسط کشیده شده است و ما را با آن کاری نیست، روی سخن اینجا هنر است و هنرمندی که در طول سال های عمر هنری خویش، آثار ماندگاری را با طنین صدای گرم و با نوای دل انگیزش، که از دل بر می آمد را خلق و در گنجینۀ هنر این مرز و بوم و میراث ملّی ماندگار ساخت. هنرش و بسکمک از آثار هنری اش قابل احترام است. غیر از هنر که تاج سر آفرینش است / دوران هیچ منزلتی جاودانه نیست.

چه بد کرداری ای چرخ!... فضای غم بار سنگین است و راه بر هر کلامی بسته، سخن از ربنّا خوان سفره های افطار نسلی از عاشقان است و زبان الکن و قلمی که از نوشتن عاجز است. بهر حال این مناسبت تلخ ، بهانه ای است تا مروری بر خاطرات ذهن پریشان داشته باشیم:

به عنوان یک طلبۀ هنر و شیفتۀ هنر اصیل موسیقی ایرانی، یادم نمی آید که نخستین بار کی و چه وقت صدای دُردانۀ موسیقی را شنیدم. با نوای دل ناله هایش، بدیع ترین و دلنشین ترین آوازها را به همراهِ نغمۀ ساز روح بخش استادان معاصر موسیقی ایران، به نظاره نشسته و چون دلشده ای هجران نشین، روح را به تکانه ای سخت صفا داده ایم. صدایی که با نوع اشعار انتخابی اش، به اعماق فرهنگ دیرین ایران زمین و تاریخ ادبیات مان می برد.

استاد می نوشتیم و عشق می خواندیم... همچنان و هنوز صدای دلنشینش در گوش مان طنین می افکند: آن هنگام که کمک اندر کس نمی دیدیم به آلبوم بیداد پناه می آوردیم و در عشّاق همایون و شوشتری، زیر لب زمزمه می کردیم: مهربانی کی سرآمد شهریاران را چه شد.

و آن هنگام که تو را گذری بر مقام ما می افت اد با جان عشّاق، شعرهای دلکش حافظ و دوبیتی های باباطاهر را به سوز و گداز زمزمه گر می شدیم: نم ی دونُ م که این درد از که دی رُم. درد عشق بود و جوانی و غمِ هجر... که انتظار دل مان را با نوای نی و کمانچه و با آواز افشاری رنگی دگر می بخشیدی تا به پیوند مهری با آواز ابوعطا نغمه ای سر دهیم: خفته خبر ندارد سر بر کنار جانان و تو با لحنی عاشق کش؛ بر عقل من بخندی، گر در غمش بگریم. در این حال تصنیف آستان جانان را حافظانه به آواز بیات زند و بیات ترک نیوشاگر می شدیم: سینه مالامال درد است، ای دریغا مرهمی و چون از جور زمانه و رقیب، دل مان به تنگ می آمد، امیری وار نهیب می زدی: غمناک نباید بود از طعن حسود ای دل! / شاید که چو وابینی خیر تو در این باشد.

در تب و تاب سِرّ عشق، هزار جهد بکردم که سرّ عشق بپوشم تا اینکه در شکسته ماهور به شعر سعدی: حکایتی ز دهانت به گوش جان آمد / دگر نصیحت مردم، حکایت است به گوشم. و چون با شعر سعدی از در درآمدی و من از خود بدر شدم با لحن حماسی چهارگاه به دستان آمدیم و ساز مخالف زده شد که: دوش دور از رویت ای جان، جانم از غم تاب داشت / ابر چشمم؛ بر رخ از، سودای تو؛ سیلاب داشت، در این هنگام چاره ای جز لحن سوزناک مویه برای غم روزگار و کج رفتاری هایش نبود: روزگار از عشق خوبان؛ شهد، فائق می نمود / باز دانستم؛ که شهد آلوده؛ زهر ناب داشت.

دولت عشق و بت چین را به گلبانگ آمدیم و با آواز سه گاهِ دلشدگان، ز حالِ دل خبر گرفتیم و اینجا بود که در مثنوی سه گاه یاد آور شدی: مرگ را دان م؛ ول ی تا ک وی دوست / راه اگر نزدیکتر داری بگو، حافظ شیراز، از در مخالف به مدد آمد: ارغنون ساز فلک؛ رهزن اهل هن ر است / چون از ای ن غصه ننالیم چرا نخروشی م، در این هنگامۀ خروش و در این، پرده؛ جز اندیشۀ او نبود؛ به آواز شوشتری از نسیمی، ز عنایت، گفتی که بیدارمان کند، دلِ مستی که با بویِ نسترنی؛ نیز هشیار می شد.

بویِ نسترن دلشدگان و صدای پای آفتاب، از خواب نوشین سحرگاهان بیدارمان کرد؛ و اشارتی که تا به دامن ننشیند ز نسیمش گَردی، رندانه گفتی با اهل ذوق چشمه نوش راست پنج گاه شویم و در پیچ و خمِ نوا مُرکَب خوانی کنیم. با قطعۀ نستاریِ ردیف نوا چهره به چهره نشستیم که مگر با اهل ذوق و هنر، مزرع سبز فلک را به شوری در خلوت گزیده ات نیز به تماشا بنشینیم. با شورِ یاد ایّام، آن هنگام که به مژگان سیه کردی هزاران رخنه در دینم، با متانت ماهور و صلابت چهارگاه بهاریه خواندیم. در بهار دلکش زیر گنبد مینا با الفاظ دلکش و جان پرور لسان الغیب؛ حافظ شیرازی، به آواز دشتی سخن از غم عشق به میان آمد:

دیدی ای دل که غم عشق دگربار چه کرد / چون بشد دلبر و با یار وفادار چه کرد.

در پیغام اهل دل با لحن مثنوی حزینت، به نغمه با اهل دل سرودی: بود آیا که خَرامان ز دَرم بازآیی، گره از کار فرو بسته ما بگشایی... ما را که سرِ سودای نظری کن که به جان آمدم از دلتنگی بود و خیالی شده بودیم از تنهایی با نهیبِ جامه درانی ات، خرامان ز درت باز آمدیم و عاقبت همچون چکاوکی شوریده، همدل و همراه به نغمه نشستیم: گفته بودی که بیایم چو به جان آیی تو/ من به جان آمدم اینک تو چرا می نایی و به نغمه حزین نوحه گر شدی: پیش ازین گر دگری در دل من می گنجید/ جز تو را نیست کنون در دل من گنجایی و به عشّاق گفتی: وین عجب تر که تو خود روی به کسی ننمایی نالیدی و نالیدیم و به لحن جامه دران ز چهره، پرده برانداختی و سراندازان در پرده افشاری، کوچه پس کوچه های دلت را به نغمه به ما نمایاندی: دلی دارم چه دل؟ محنت سَرایی و عراقی وار، باز بلبل آسا نالیدی: نه دل را در تحیّر پایبندی / نه جان را جز تمنا دلگشایی و بدینسان: در پردۀ دشتی دیلمان به سوزی حزین، شکوه هایی سر شد و با الحان رّهابی چگونه غرق خونابه نباشم / که دستم می نگیرد آشنایی را سرودی تا به یاد روح بخش طبیعتِ دشت های دیلمان، چو به وصف حُسن ماهرویی رسیدیم به فرودی همایونی یک نظرِ مستانه کردی عاقبت.

و در چاووشی های سپیده ات، در نغمۀ شکسته ای، تنور سینۀ سوزان ما را به یاد آوردی و به گشایش هوایی که در این هوا چه نفس ها پر آتش بود به داد آمدی و با شاهد فِیلی، ز صدق آینه کردار صبح خیزان سخن راندی و به شعر سایه در آن بزمگاه آزادی در نیریزی که خورشید از شب سرد چو آتش سر ز خاکستر بر می آورد، به یاد و نام خون گلرنگ و گلگون جوانان وطن، به همراهی نغمه تار لطفی و مضراب دلکش مشکاتیان، یادگار خون سرو را به نظاره نشستید و با قطعه بشارت به ساز و آوازی، تصنیف ایران ای سرای امید را جاودانه ساختید. به راستی که باید راز دل را از خون جوانان وطن باید سراغ گرفت...

با نغمۀ ساز قصه گو از عظیمی لسان الغیب برایمان گفتی و ما مسحور جمال جاودانی به آسمان عشق پر کشیدیم. با شعری از عطار نیشابوری، حدیث حُسن جانان را به سه گاه خواندی: جانا حدیث حُسنت در داستان نگنجد / رمزی ز راز عشق ت، در صد زبان نگ نجد و به شکسته مویه زبان به شکوه گگرددی: آنجا که عاشقان ت یکدم حضور یاب ند / دل در حساب نای د جان در میان نگن ج د و این چنین از فراقِ محنت جانان و سرو چمان سخن ها به میان آمد. به نغمه گردانیه که باز آمدیم حق داشتی که نهیب بزنی: مده ای رفیق پندم که به کار در نبندم / تو میان ما ندانی که چه می رود نهانی.

در تپه های ماهورین شب وصل آن هنگام که با باد از حدیث آرزومندی شکوه می کردیم به ناگاه خطاب آمد که واثق شو به الطاف خداوندی... در این هنگام دل مجنون با پیغام نسیم و بوی باران افشاری، نغمه گر ای خدا این وصل را هجران مکن شد، در شور معمای هستی، حیرت زده بودیم که آرام جان در مایۀ افشاری جامه دران شد که: تو جفای خود بکردی و نه من نمی توانم، به فریاد راست پنجگاه به نغمه آمدی که به جفایی و قفایی نرود عاشق صادق.

شب، سکوت، کویر دشتی را سمن بویان هم نوا با بم کردی و دود عودی که به نوا حکایت گر این بود: عقل کجا پی برد شیوه سودای عشق. در خیال نغمه سه گاه بودیم که خبرت خراب تر کرد جراحت جدایی را و به جزای آن که نگف تی م؛ شکر روز وصال به تلنگری رسوای دل شدیم و در این وانفسا فقط و فقط عشق داند که در نظر بازی ما بی خبران حیرانند.

و این چنین در طریق عشق، اشک مهتاب از چشم نرگس در خزان برگریزی که رو به زمستان است سرریز شد: کسی سر بر نیارد کرد پاسخ گفتن و ملاقات یاران را و با رندان مست در نیمۀ مهر پاییزی و با همهمه غوغای عشق بازان همچو مرغ خوش خوان، به ضربی نجوا؛ سرود مهر سرودی و جام تُهی را در شب وصل سرکشیدی. حال چگونه با ساز خاموش نوای بیات ترک را باید سر داد که بی تو بسر نمی گردد.

مرگ را دان م؛ ول ی تا ک وی دوست / راه اگر نزدیکتر داری بگو

مرگ حق است و مشیّت الهی: فَسُبْحانَ الَّذِی بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ ءٍ وَ إِلَیْهِ تُرْجَعُونَ (یاسین/83) پس منزّه است خداوندی که مالکیّت و حاکمیّت همه چیز در دست اوست و شما را به سوی او باز می گردانند، پس بار پرودگارا، به حلاوت نوایِ نوا خوان، سفره های رمضانت به صدای رسا می گوییم: رَبَّنَا آتِنَا مِنْ لَدُنْکَ رَحْمَةً وَهَیِّئْ لَنَا مِنْ أَمْرِنَا رَشَدًا (کهف/10) بار الها، تو در حق ما به لطف خاصّ خود رحمتی عطا فرما و بر ما وسیله رشد و هدایتی کامل مهیّا ساز.

خداوند از سر تقصیرات همه مان بگذرد... روحش شاد و قرین رحمت حق باد. بمنّه و کرمه.

فعال فرهنگی و پژوهشگر موسیقی